Kiedy mury stają się megafonem

Przechodzisz obok szarego bloku, a nagle widzisz wykrzyknik wymalowany czerwoną farbą. Nie jest to zwykłe bazgroły – to wołanie o uwagę, protest zaklęty w betonie. W Buenos Aires, Hongkongu czy Warszawie ściany budynków od lat stają się polem bitwy idei. Nie trzeba galerii ani wernisaży – sztuka uliczna dociera do ludzi w ich codziennej drodze do pracy, szkoły, sklepu.

Pamiętam jak w 2020 roku w Łodzi pojawił się mural przedstawiający lekarkę w masce ochronnej. W ciągu tygodnia ktoś domalował jej łzy. To właśnie siła street artu – ciągły dialog, który czasem boli, czasem daje nadzieję, ale zawsze zmusza do myślenia.

Od jaskini do smartfona – ewolucja ulicznego protestu

Pierwsze graffiti? Może to odciski dłoni w jaskiniach Lascaux sprzed 17 tysięcy lat. W Pompejach archeolodzy znaleźli napis: Nic nie trwa wiecznie. Gdy słońce świeci, idź do łaźni. Już wtedy mury były medium dla społecznych komentarzy.

Współczesna sztuka uliczna ma swoje korzenie w latach 70. w Nowym Jorku, gdzie młodzież z Bronxu znaczyła ściany tagami. Dziś w Iranie kobiety malują portrety zabitych podczas protestów, a w Chile całe dzielnice pokrywają się symbolicznymi postaciami wyciętymi z papieru.

Farby, szablony i… włóczka – niesamowite techniki protestu

Warszawski artysta Sławomir Zbiok Czajkowski opowiadał mi kiedyś: Najważniejsze w ulicznym proteście to dotrzeć do ludzi, zanim przyjadę służby. Dlatego street artyści ciągle wymyślają nowe metody:

• Wheatpasting – naklejanie gotowych druków (szybko i skutecznie)
• Yarn bombing – dziergane graffiti na latarniach czy ławkach
• Projekcje laserowe – jak te używane podczas protestów w Hongkongu

Dlaczego władze tak boją się sprayu?

W 2019 roku władze Bolonii kazały zamalować gigantyczny mural Blu krytykujący migracyjną politykę UE. Ironia? Decyzję podjęto na dzień przed wizytą unijnych oficjeli. W Warszawie feministyczne murale regularnie znikają pod warstwą szarej farby.

To nie wandalizm, który niszczy, ale wandalizm, który odsłania prawdę – mawiał Banksy. I chyba właśnie dlatego władze tak boją się ulicznej sztuki. Bo gdy ludzie zaczynają mówić przez mury, trudniej ich ignorować.

Od buntu do kubka w muzealnym sklepie

Paradoks współczesnego street artu: im bardziej staje się popularny, tym częściej traci swój buntowniczy charakter. Banksy to już nie tylko pseudonim, ale marka – jego prace reprodukowane są na poduszkach i notesach. W Berlinie turyści płacą za wycieczki śladami autentycznego graffiti.

Czy to złe? Z jednej strony – komercjalizacja wypacza pierwotne przesłanie. Z drugiej – dzięki temu idee trafiają do ludzi, którzy nigdy nie poszliby na protest. Jak mówi warszawska artystka Otecki: Ważne, żeby przekaz dotarł. Nawet jeśli czasem jedzie windą w drogich butach.

Instagram vs. beton – nowe oblicze protestu

Kiedyś mural żył tylko na ścianie. Dziś – najpierw trafia na Instagram, potem ewentualnie na ulicę. Niektóre prace powstają specjalnie pod social media, co budzi pytania o autentyczność. Ale są też plusy – gdy irańskie kobiety publikują zdjęcia murali z usuniętymi hidżabami, ich protest staje się globalny w ciągu minut.

Nowe technologie dają też nowe możliwości. Wirtualne graffiti w metaverse, projekcje AR widoczne tylko przez smartfony – to już nie science fiction. W Barcelonie powstał nawet mural, który ożywa po zeskanowaniu kodu QR.

Nie tylko stolice – prowincja też się odzywa

Gdy myślimy o sztuce protestu, przychodzą nam do głowy wielkie miasta. A tymczasem:

– W małym Olecku powstał mural upamiętniający protesty osób z niepełnosprawnościami
– W Nowym Targu lokalny artysta namalował gigantyczne Widzimisię komentujące samowolę urzędników
– W Oaxaca w Meksyku rdzenni artyści od lat przekształcają całe dzielnice w manifest tożsamości

To właśnie pokazuje uniwersalną siłę street artu – nie potrzebuje wielkich scen ani kuratorów. Wystarczy ściana i coś do powiedzenia.

Co dalej z protestem na murach?

Jedno jest pewne – dopóki będą powody do buntu, znajdą się ludzie, którzy wyrażą go na ścianach. Może przyszłość należy do efemerycznych instalacji, których nie da się zamalować? Albo do cyfrowych graffiti w metaverse, gdzie nie sięgnie żadna cenzura?

Ale miejmy nadzieję, że zawsze znajdzie się miejsce dla zwykłej farby w sprayu i odrobiny odwagi. Bo jak mówił nieznany autor warszawskiego graffiti: Najbardziej niebezpieczne są nie te mury, które stoją, ale te, które budujemy w swoich głowach.